Pako Şalter Nedir?

Pako şalter mekanik bir elektrik anahtarıdır. Kumanda mandalının el ile çevrilmesi ile çalışır. Genel olarak elektrik güç devrelerinde bazende kumanda devrelerinde açma kapama kutup değiştirme, yıldız üçgen yol verme, komütatör gibi çok amaçlı kullanılır.

Bir eksen etrafında döndürülen, birden fazla kontak yuvalarının bir mil üzerinde arka arkaya sıralanmasından meydana gelen, motor bağlantı işlemlerinde, ölçü aletleri komitatörlerinde, kontrol ve dağıtım tablolarında kullanılan elle kumandalı şalterlere paket şalter veya pako şalter denir. Orta ve büyük güçlü motorlara kontaktör ve röleler ile yani otomatik kumanda ile müdahale edilmektedir.

Ancak küçük güçlü motorların kumandası, daha ekonomik ve basit olması nedeniyle elektrik şalterleri, pako şalterler ile yapılır. Her diliminde iki, üç veya dört adet gümüş kadmiyum ile kaplanmış kontağı bulunan paket şalterlerin dilim sayısı artırılır, ve bu şalterler değişik kumanda işlerinde kullanılır.

Kontaklar basarak açılıp kapandığından ve mil üzerinde bulunan kamlar, kontakların aynı zamanda açılıp kapanmasını gerçekleştirdiğinden, bütün kumanda devrelerinin veya fazların gecikmesiz olarak aynı anda güvenle açılıp kapanması sağlanmıştır. Hareketli kontak bombeli, sabit kontak ise düz bir yüzeye sahiptir. Böylece tam temas en düşük geçiş direnci sağlanır. Pako şalter imalatı 10-16-25-32-63-125-200 Amper akım kapasitelerinde yapılır.

Pako Şalter Yapısı

Pako şalterlerin ambalajının içerisinde, bağlantı şemaları ve çalışma diyagramları vardır. Bu diyagramlar vasıtasıyla kontaklarının konumları hakkında bilgiler mevcuttur.

Pako Şalterin Görevi

Pako şalterlerin arka arkaya sıralanmış yada birden fazla kontağı vardır. Bu kontakların tümü ana mil üzerine montajı yapılmış eksantrik (kamların) mil ile beraber döndürülerek açılır ve kapanır. Ana mil mandala bağlıdır. Ana mil mandalın elle çevrilmesiyle döner. Mil üzerine yerleştirilen kamların farklı açılarla yerleştirilmesi, farklı geometrilerde oluşları, kutupların köprülenmesi ve kontak sayısının arttırılması ile çeşitli kombinasyon sağlanır. Bu durumda pako şalterler açma kapamanın dışında birçok görevi yapabilirler.

Pako Şalter ve Kontaktör

Pako şalterler, termik manyetik koruma yapan şalterler, motor koruma şalterleri, otomatik sigortalar yada termik röle gibi devrede meydana gelen aşırı akıma karşı korumazlar. Sadece elektrik devrelerinin açma kapama fonksiyonlarını yerine getirirler. Pako şalterlerin yaptığı basit yada karmaşık bu fonksiyonları kontaktörlü devrelerde yapabilirler.

Pako Şalter Çalışma Prensibi

Paket şalter üzerindeki kolun çevrilmesi ile çalışır. Kolun çevrilmesi ile bakalit dilimler döner. Üzerlerindeki kontaklar konum değiştirir.

Pako Şalterin Kullanıldığı Yerler

• Pako şalterler sık açma ve kapama gerektiren aşağıdaki ana ve yardımcı devrelerde,
• Bir ve üç fazlı elektrik motorlarının besleme devresini açıp kapayarak yol verme ve durdurma işlemlerinde, ayrıca bu motorlar için yıldız-üçgen şalterleri, sağ-sol kumanda ve kutup değiştirme şalterleri,
• Yardımcı devrelerde şalt programına göre kumanda sinyallerini ölçme işlemlerinde,
• Transformatör ve kaynak makinelerinde açma kapama selektör ve kademe değiştirmede kullanılır.

Pako Şalter Çeşitleri

Pako (paket) şalter firmaları tarafından bir fazlı motor ve 3 fazlı motorlar için pako (paket) şalter imalatı yapılmaktadır. 3 fazlı motorlar için açma-kapama, yıldız-üçgen, enversör (devir yönü değiştirici), bir fazlı motorlar için, yol verme ve enversör gibi şalter çeşitleri vardır. Pako şalter fiyatları özelliklerine göre değişmektedir. Motorların kumandası için pako şalterler kutular içine montaj yapılarak kullanılırlar. Piyasada üretimi yapılan çeşitli pako şalter markaları vardır. Bunlardan bazıları; opaş pako şartel, kraus pako şartel, siemens pako şartel, metop pako şartel vs.

•  Açma Kapama ( 0-1 ) Pako Şalteri

Küçük güçlü 3 fazlı motorların direkt olarak çalıştırılıp durdurulması için kullanılır. Pako şalter, motor kumanda devresinde elektrik sigortaları ile birlikte kullanılır. “0” konumunda motor çalışmaz, “1” konumunda motor çalıştırılır. Diyagramda X işareti karşısındaki (örnek 1-2 no’lu kontaklar) kontakların kapalı olduğunu gösterir.

Şekile göre 1 konumunda, 1- 2 (U- L1), 3- 4 (V- L2), 5- 6 (W- L3) kontakları kapalıdır ve üç faz ( L1- L2- L3 ) kapalı kontaklardan geçerek motorun çalışmasını sağlar. L1 fazı 1 no’lu, L2 fazı 3 no’lu, L3 fazı 5 no’lu şalter klemensine bağlanır.

• Yıldız Üçgen Pako Şalteri

Küçük güçlü 3 fazlı asenkron motorlara yıldız üçgen yol verme amacı için kullanılır. Yıldız üçgen yol vermede, ilk önce yıldız yol verilir sonra motor normal devrine ulaşınca üçgen bağlantılı çalışmaya geçirilir. Yıldız çalışma süresi uzun tutulursa, motor yüklendiğinde moment üçgen çalışmaya göre küçük olacağı için yükü kaldıramaz. Ayrıca yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçilmesi çok ani olmalıdır. Bu süre uzun tutulursa üçgene geçilirken şebekeden darbe şeklinde ani akım çekilir. Yıldız üçgen yol vermede gecikmeli tip sigorta kullanılmalıdır.

Şekilde yıldız üçgen pako bağlantı şeması; L1 fazı 1no’lu, L2 fazı 9 no’lu, L3 fazı 14 no’lu şalter bağlantı terminaline bağlanmıştır. Motorun U1 sargı ucu 2 no’lu, V2 sargı ucu 6 no’lu, W1 sargı ucu 13 no’lu, U2 (X) sargı ucu 10 no’lu, V2 (Y) sargı ucu 15 no’lu, W2 (Z) sargı ucu 4 no’lu şalter bağlantı terminaline bağlanmıştır.

X işareti kontakların kapalı olduğunu gösterir, X işaretleri arasındaki çizgiler (-), kontakların hiç açılmadan diğer konuma (0 – λ – Δ ) geçiş yapıldığını gösterir. Örneğin 1- 2 no’lu kontağın yıldızdan üçgene geçişte hiç açılmadığını gösterir.

Yıldız çalışmada; 1- 2, 5- 6, 7- 8, 11- 12, 13- 14 no’lu kontaklar kapalıdır. U2 (X)- V2 (Y)- W2 (Z) motor sargı uçları kontaklar yardımıyla birleştirilir.

Üçgen çalışmada; 1- 2, 3- 4, 5- 6, 9- 10, 13- 14, 15- 16 no’lu kontaklar kapalıdır. L1- U1- W2 (Z) uçları, L2- V1- U2 (X) uçları, L3- W1- V2 (Y) uçları kontaklar yardımıyla birleştirilir.

1- 3, 4- 8, 5- 9, 7- 11, 10- 12, 11- 15, 14- 16 no’lu şalter bağlantı terminalleri köprü yapılmıştır.

• Enversör Pako Şalter

Küçük güçlü motorlarda devir yönü değiştirme genel olarak, kontaktör ve buton yerine pako şalter ile yada kollu şalter (özengili şalter) ile yapılır. Bunun için pako şalterin iki farklı konumunda iki fazın yeri değiştirilmiştir. Pako şalter fiyatları, ekonomik olduğu için tercih sebebi olsada,  bu yöntemin sakıncası, koruma rölelerinin kullanılmamasından kaynaklanır. Ayrıca motor bir yönde dönerken tam durmadan dönüş yönünü değiştirmek sakıncalıdır. Enversör pako şalter bağlantısı;

• Şalter kolu solda iken (Motorun bir yöne dönüşü), 1-2 no’lu, 7-8 no’lu, 9-10 no’lu kontaklar kapalıdır (X) . L1 fazı U motor sargı ucuna, L2 fazı V motor sargı ucuna, L3 fazı W motor sargı ucuna şalter kontakları yardımıyla bağlanmaktadır.
• Şalter kolu sağda iken (Motorun diğer yöne dönüşü), 3-4 no’lu, 5-6 no’lu, 9-10 no’lu kontaklar kapalıdır (X) . L1 fazı V motor sargı ucuna, L2 fazı U motor sargı ucuna, L3 fazı W motor sargı ucuna şalter kontakları yardımıyla bağlanmaktadır.

Enversör pako şalter bağlantısı; 1. konumda L1 fazı U motor sargı ucuna ve L2 fazı V motor sargı ucuna bağlanırken, 2. konumda L1 fazı V motor sargı ucuna ve L2 fazı U motor sargı ucuna şalter kontakları yardımıyla bağlanmaktadır. Bu durumda motor sargı uçlarından U ve V’ye bağlanan fazların yeri değişmiş, L3 fazı sabit kalmıştır. İki fazın bağlantı yeri değiştiği için motor dönüş yönü değişir.

Dahlender (Çift Devirli) Pako Şalter

Dahlender motorlar statora sarılan tek sargıdan 1/2 oranında uçlar çıkartılarak iki ayrı devir elde edilen motorlardır. Bir dahlender motorun 9 adet sargı ucu vardır. Bunlardan üç tanesi (x-y-z) çıkış uçları olup motorun içerisinde yıldız bağlanabilirler. Diğer uçlar klemens tablosuna çıkarılır. Bu uçlar, düşük devirli motorlar için seri- üçgen, yüksek devirli motorlar için paralel- yıldız olarak bağlanırlar. Pak0 şalter 1 konumuna getirildiğinde motor düşük devirde, 2 konumuna getirildiğinde yüksek devirle döner.