Transformatör (Trafo) Nedir: Transformatörler, AC sistemlerde farklı gerilim seviyeleri arasında dönüşüm yapan elektrikli cihazlardır. Elektrik şebekelerinde büyük öneme sahiptirler. Alternatif akım üreten elektrik santralleri çok zaman taş kömürü veya linyit havzalarının baraj ve akarsuların bulunduğu yere inşa edilir. Üretilen bu enerjinin kilometrelerce uzaktaki şehir, kasaba ve köylere iletilmesi gerekir. Elektrik enerjisinin en ucuz ve en az kayıpla iletilmesine yardım eden makineler vardır.
Bu makinalar elektrik trafolarıdır. Transformatörlerin işlevleri:
- Gerilim değişmesinde gücü sabit tutar. (Çok az kayıp vardır).
- Alternatif akımın gerilimini düşürmeye, yükseltmeye yarar.
Trafo Ne İşe Yarar?
- Bir elektrik akımının şiddettini, gerilimini veya şeklini değiştirmeye yarayan cihazdır.
- Transformatör, iki veya daha fazla elektrik devresini elektromanyetik indüksiyonla birbirine bağlayan bir elektrik aletidir.
- Bir elektrik devresinden diğer elektrik devresine, enerjiyi elektromanyetik alan yardımı ile iletir.
- Transformatörler elektrik enerjisinin belirli gücünde gerilim ve akım değerlerinde istenilen değişimi yapan makinalardır.
Statik transformatör, bir devrenin elektrik enerjisinin, gerilim ve akım şiddetindeki değişme ile bir başka enerjiye dönüşmesini sağlayan elektromanyetik bir cihazdır. Statik transformatör denmesinin nedeni bu transformatörün hareketli hiçbir parçası olmadığı içindir.
Enerjinin uzak yerlere, bölgelere iletilmesi için yüksek gerilim kullanmak gerekir. Çünkü alçak gerilimle enerji iletiminde akım çok yüksek değer alır. Bu akımı taşıyacak iletken kesitinin büyümesi, tesis için maliyet fiyatı pahalı olur. Elektrik enerjisinin iletiminde gerilim ne kadar yüksek olursa hatlardan geçen akım o oranda küçülür. Hatlarda oluşan kayıplar azalır. Gerilimi yükseltmek veya düşürmek için transformatör kullanılır. Ondan sonra abonelere dağıtılır. Trafo merkezlerinin sağladığı enerjinin sürekliliği ve enerji verimliliği için belirli periyotlarda transformatör kontrol yapılarak trafo yağı ve trafo bakım yapılmalıdır.
Transformatör Yapısı
Transformatörler, birbirine yakın primer (primary) ve sekonder (secondary) adı verilen iki sargıdan (bobin) ve nüveden meydana gelir. Bu iki sargı ince demir levhaların üzerine sarılmışsa, demir çekirdekli trafo, eğer demirsiz plastik tüp gibi bir çekirdeğe sarılmışsa buna hava çekirdekli trafo denir.
Transformatörü meydana getiren bölümler;
- Saç göbek (Çekirdek)
- Bobinler
Saç göbek: Sac göbek silusyumlu sac levhalardan yapılır. Sac levhalar arasında fuko akımları doğmaması için levhalar birbiri ile yalıtım yapılır. Sac göbek trafolarda magnetik devreyi meydana getirir. Sac levhaların az veya fazlalığına göre transformatör gücü değişir.
Bobinler: Trafoların üzerinde genel olarak iki bağımsız bobin grubu bulunur. Alternatif akımın uygulandığı bobin grubuna primer (birinci sargı), alternatif akımın alındığı gruba sekonder (ikinci sargı) denir.

Trafo sarımı yapılırken primer ve sekonder sargılarında elektriksel bir bağlantı olmaz. Trafoların primer ve sekonder sargıları birbirlerinden elektriksel olarak izole edildikleri gibi nüveden de izole edilir. Yalıtkan madde olarak; çeşitli yağlar, pres bant, kâğıt, pertinaks, mika, bazı plastik maddeler, pamuk reçine, ağaç takozlar vb gibi maddeler kullanılmaktadır.
Bir trafonun çıkış sargısı, giriş sargılarından daha fazla sayıdaysa çıkış voltajı büyür. Akım şiddeti ise, bu oranın tersiyle değişir. Transformatör yardımı ile gerilimi yükseltmek mümkün olduğu gibi, düşürmek de mümkündür. Transformatör gücü manyetik alanın değişimine bağlı olduğu için, bu alan demir çekirdeği ısıtır. Bu nedenden demir çekirdekli transformatör, genel olarak 50 hertz’ lik, düşük frekanslarda kullanılır. Demir çekirdeğin tek döküm olarak değil, ince levhalar şeklinde yapılması değişen manyetik alan kaynaklı dairesel Eddy akımlarından kaynaklanacak olan fazla ısınmayı önlemek içindir. Dairesel dönülebilir alan büyüdükçe bu akımlar artar. Bu nedenden dolayı, radyo frekanslarında çalışan transformatörler hava çekirdeklidir.
Transformatör Çalışma Prensibi
Transformatörün primer sargısına alternatif bir gerilim uygulandığı zaman, bu sargı değişken bir manyetik alan meydana getirir. Manyetik alan, üstünde sekonder sargısının da olduğu manyetik demir nüve üstünden devresini tamamlar. Primere uygulanan alternatif gerilimin zamana bağlı olarak her yön ve şiddeti değiştiği için meydana getirdiği manyetik alanında her an yönü ve şiddeti değiştiren bu alanın sekonder sargılarını kesmesi ile primer ve sekonder sargıları arasında elektriki hiçbir bağ olmadığı halde sekonder sargılarında bir gerilim indüklenmiş olur. Transformatör çalışma prensibi bu ilkeye dayanır.
Primer bobine uygulanan voltaj (gerilim) sabit olursa, sekonder bobinde herhangi bir voltaj oluşmaz.
Eğer her iki sargı tek bir demir çekirdeğe yerleştirilir ve voltaj uygulanırsa, demir çekirdek manyetik alan oluşur. Demir, uygun manyetik özelliklerinden dolayı tercih edilir ve bu suretle manyetik alan konsantre edilmiş olur. Bu yöntemle enerji kayıpları en düşük düzeyde kalır, verim % 97-99,9 gibi değerlere ulaşabilir.
Transformatörlerde Dönüştürme Oranı
Transformatörler de gerilim, sarım sayısı, akı arasındaki bağıntılar: Bir trafoda gerilim ile sarım sayısı, gerilim ve akım şiddeti arasında birer bağıntı vardır.
Gerilim ile sarım sayısı arasındaki bağıntı: Bir transformatör de bobinlerin uçları arasındaki gerilimlerin birbirine oranı, sarım sayıları arasındaki orana eşittir. Yani;
Primer gerilimi / Sekonder gerilimi = Primer sarım sayısı / Sekonder sarım sayısı
U1 / U2 = n1 / n2 formülü ile bellidir. Burada n1 / n2 ye transformatörün değiştirme oranı denir.
Gerilim ile akım şiddeti arasındaki bağıntı: Bir transformatör de bobinlerin uçları arasındaki gerilimlerin birbirine oranı, bobinlerdeki akımların terslerinin oranına eşittir. Yani;
Primer gerilimi / Sekonder gerilimi = Sekonder akımı / Primer akımı
U1 / U2 = I2 / I1 formülü ile bellidir. Bu bağıntılara göre gerilimi arttıracak olursak bobinlerdeki sarım sayısı artar. Fakat buna karşılık akımda bir azalma olur. Bobinin sarım sayısını azaltacak olursak gerilim düşer. Fakat buna karşılık bir defa da akım artar. Bu iki bağıntının birinci tarafları eşit olduğu için bağıntıyı;
U1 / U2 = n1 / n2 = I2 / I1 şeklinde de yazabiliriz.
Transformatör Kullanım Amacı
Genellikle transformatörler bir elektrik devresinde voltajı düşürmek veya akımı düşürmek, veya voltaj veya akımı yükseltmek için kullanılır. Elektronikte ise esas olarak farklı devrelerdeki yükselticileri birleştirmek, doğru akım dalgalarını daha yüksek bir değerdeki alternatif akıma çevirmek ve sadece belirli frekansları iletmek için kullanılır. İzolasyon (yalıtım) amaçlı ve bazen de kondansatör ve dirençler ile birlikte kullanılır. Ölçü aletlerinde özel transformatörler kullanılır.
Transformatörler, elektromanyetik indüksiyonla enerjiyi bir devreden diğer devreye geçirirler. Voltajı değiştirmek, özellikle elektrik enerjisinin, elde edildiği yerden uzak mesafelere nakli sırasında gereklidir. Gerilimi, örneğin 230.000 volt yada daha fazlaya yükselterek iletim sırasında gerekli olan kabloların ağırlığını oldukça azaltır. Böylece diğer alt yapılarda da ekonomi sağlanır.
Güçlü transformatörler kullanım sırasında ısındıkları için yağlı soğutma düzenekleri ile soğutulurlar. Bu tür transformatörler, Buchholz rölesi denilen güvenlik donanımları yardımı ile aşırı ısınmanın zararlı etkilerine karşı korunurlar.
Kullanım Alanları
Transformatörler, teknik alanlarda veya evlerde çok kullanılmaktadır. Evlerdeki kapı zili, radyo, teyp gibi araçların çalışması için 220 voltluk gerilimi 8-10 volta düşüren alçaltıcı transformatörlere gerek vardır. Demircilerin kaynak işlerinde kullandıkları transformatörlerin ikinci (sekonder) sargısı, birinci (primer) sargıya göre tel sayısı az olan transformatörlerdir. Sekonder sargı sayısı elde edilen akım şiddeti çok yüksek olduğu için ısı enerjisiyle (W=i2Rt) demir çiviyi eritilebilir yada iki metal levhayı birbirine kaynak yapılabilir.
Eğer sekonder sargı tek sarımdan meydana gelmiş oluklu bir sargıysa, sekonder sargıda çok yüksek akım şiddeti elde edilir. Bu sarım içine konulan kurşun ve kalay gibi metal parçaları ergitir. İndüksiyon fırınlarının temeli bu uygulamadan meydana gelir. Jeneratörlerden alınan elektrik enerjisinin uzak yerlere trafo direkleri ile nakli sırasında iletim hattında ısı şeklindeki kayıpları azaltmak için hatlardaki akım şiddetinin küçük, gerilimin büyük olması gerekir. ( iletkendeki kayıp güç i2.R den bulunur. ) Bu durumda jeneratörden alınan 220 voltluk gerilim , önce değiştirme oranı 10.000/500=20 olan bir transformatör ile yükseltilir. Böylece gerilim yeniden 220 volta düşürülür.
Trafo Çeşitleri
Transformatör çeşitleri kullanım amaçlarına, nüve tipine, çalışma ortamına, faz sayısına göre çeşitlere ayrılmaktadır.
Transformatör çeşitleri; gerilimi yükseltme ve düşürme diye ikiye ayrılır;
- Yükseltici transformatör
- Düşürücü transformatör
Bunlardan başka trafo çeşitleri; akım trafosu, gerilim trafosu, izalasyon trafosu, ölçü trafoları, güç transformatörleri, kuru tip trafo, yağlı tip tarfo, hermetik tip trafo gibi bunların detaylı açıklamalarını ilgili sayfalarımızda bulabilirsiniz.
Piyasada birçok trafo fabrikaları ve trafo markaları vardır. Transformatör imalatı yapan, trafo üreticilerinden birkaçı; Best trafo, Eka transformatör, Bese trafo, Eltaş transformatör, Maksan, ABB trafo, Siemens vb gibi. Trafolar kullanım alanlarına ve boyutlarına göre çok çeşitli oldukları için transformatör fiyatları da bu özelliklerine bağlı olarak değişik fiyat aralığı göstermektedir. Basit elektronik devrelerde kullanılan trafoların çeşitlerine göre de fiyatları değişmektedir.
Trafo Kayıpları
Bütün elektrik makinelerinde olduğu gibi elektik trafoları kayıpları vardır. Bu trafo kayıpları ikiye ayrılır:
- Demir kayıpları (nüve kaybı)
- Bakır kayıpları
Merhaba işletmemiz içinde kendi trafomuz var. sayacımız da trafonun hemen yanında. buna rağmen elektrik idaresi her ay faturasına trafo kaybı % 3 ile % 4,5 oranında yansıtma yapıyor. doğru bir işlem midir?
iyi çalışmalar
Bildiğim kadarıyla sayaç trafodan önce ayırıcıdan sonra takılır.Yüksek gerilim ve akım trafoları, gerilim ve akımı okumak ve sayaçları bağlamak içindir. benim aklıma gelen,sizin sayaç tüketimi ile elektrik idaresinin tüketimi birbirini tutmuyorsa aradaki farkı alıyor olabilir. Bu sefer gelirlerse sor beni de bilgilendir.
Güzel ve anlaşılır bir anlatım. Teşekkürler.
eğer 9 v bir pile transformator bağlarsam 220v elde edermiyim Edersem hiç enerji kaybı olmaz mı Mesela elektrik çarpacak kadar olurmu
Deneyerek uygulamalı olarak bu transformatörü yapınız. Pratikde görmüş olursunuz ve deneyim kazanırsınız.